Կրոնը
Երվանդական Հայաստանում, ինչպես այդ ժամանակների այլ երկրներում, պաշտում էին բազմաթիվ աստվածների: Երվանդական նոր արքայատոհմը գերագույն աստվածների եռյակը փոխարինեց նոր եռյակով՝ Արամազդ՝ աստվածների հայրը, երկնքի ու երկրի արարիչը, Անահիտ՝ հայոց աշխարհի խնամակալը, խոհեմության ու պարկեշտության մայրը, մարդկանց բարերարը, և Միհր՝ արդարության և ճշմարտության պահապանը, մարդկային օրենքների աղբյուրը, որն իր ճառագայթներով լուսավորում է հանուր տիեզերքը և իր ջերմությունը հասցնում մարդկանց ու կենդանիներին: Երվանդական Հայաստանում պաշտում էին այլ աստվածների ևս, սակայն խորն էր հատկապես Միհրի և Անահիտի պաշտամունքը։ Այն գոյատևեց մինչև քրիստոնեության ընդունումը և անգամ դրանից հետո: Միհրի պաշտամունքի վկայություններից է հատկապես հայկական «Սասնա ծռեր» էպոսը, մասնավորապես դրան առնչվող «Մհերի դուռը», որտեղից պետք է վերածնվեր Փոքր Մհերը: «Մհերի դուռը» վկայում է նաև ուրար տական ժառանգության մասին՝ ուղղակիորեն կապվելով «Խալդիի դուռ» հասկացությանը: Այստեղից էլ՝ Խալդիի և Միհր/Մհերի հաջորդականությունը:
Աստվածների մասին պատմություններից զատ Երվանդական Հայաստանում գոյություն ունեին պատմություններ հին հերոսների մասին: Սերնդեսերունդ փոխանցված այդ պատմություններն ու ավանդազրույցները կոչվել են վիպասք: Դրանց մեծ մասը մեզ է հասել Մովսես Խորենացու միջոցով։ Մեզ հասած ավանդազրույցներից Երվանդական ժամանակաշրջանին են վերաբերում «Մեծն Տիգրանի վեպը» և մասամբ «Արտաշեսի վեպը»: Առաջինի մեջ պատմվում է մարաց Աժդահակ արքայի դեմ Տիգրան Երվանդյանի տարած հաղթանակի մասին: Երկրորդը պատ մում է Երվանդական արքայատան վերջին ներկայացուցչի՝ Երվանդ IV-ի դեմ Արտաշեսի տարած հաղթանակի մասին:
Սոցիալական կարգը
Երվանդական թագավորության հասարակությունը, ինչպես Վանի թագավորության հասարակությունը, բաժանված էր մի քանի անհավասար սոցիալական խմբերի կամ դասերի: Կենտրոնում արքան էր, որի ձեռքում էր երկրի ռազմաքաղաքական և կրոնական գերագույն իշխանությունը: Այդ իրավունքները որոշակիորեն սահմանափակվեցին, երբ Հայաստանը վերածվեց սատրապության, իսկ սատրապին արդեն նշանակում էր պարսից «արքայից արքան»։ Երվանդունիների դեպքում, ինչպես վկայում են սկզբնաղբյուրները, արվել է որոշակի բացառություն, նրանք ունեցել են ոչ միայն քաղաքական և դատական, այլև ռազմական իշխանություն: Նրանք ռազմադաշտ կարող էին դուրս բերել 48 հազարանոց բանակ (40 հզ. հետևակ, 8 հզ. հեծելազոր): Սատրապի իշխանությունն ինչ-որ առումով սահմանափակվում էր նաև Ավագների խորհրդով, որը բաղկացած էր ազնվականության ներկայացուցիչներից:
Հայաստանի սատրապը երկիրը կառավարելու համար ուներ իրեն ենթակա պաշտոնյաներ։ Հույն զորավար-պատմիչ Քսենոփոնից իմանում ենք սատրապին ենթակա հյուպարքոսի մասին: Սատրապության կարևոր հաստատություններից էր պետական գրագրությունը վարող դիվանատունը՝ իր հատուկ դպիրով: Կային նաև մատռվակներ, հացթուխներ, հարկահավաքներ և այլք: Երկրի քաղաքական, տնտեսական և մշակութային կյանքում այդ ժամանակ մեծ էր քրմական դասի կշիռը։ Քրմերի բարձր դիրքը և հեղինակությունը մեծապես հիմնված էին տաճարների և տաճարային տնտեսությունների նյութական հզորության վրա: Եթե նախկինում գերագույն իշխանության մարմնացումը արքան էր, ապա այժմ այդ իշխանությունը սատրապի հետ կիսում էր քրմապետը: Դա թերևս պայմանավորված էր նրանով, որ Հայաստանի քրմապետները նույնպես սերում էին արքայական տոհմից: Հայտնի է, որ վերջին Երվանդական արքա Երվանդ IV-ի օրոք քրմապետը նրա եղբայր Երվազն էր:
Մարդկանց մեծամասնությունն աշխատում էր որպես հողագործ, արհեստավոր կամ վաճառական: Գյուղատնտեսական արտադրության մեջ կարևոր դերակատարում ունեցող միավորը համայնքն էր, որը ղեկավարվում էր գեղջավագի կողմից։
Տնտեսությունը
Երվանդական անկախ թագավորության, հետո նաև սատրապական Հայաստանի տնտեսության մեջ առանցքային դեր ուներ երկրագործությունը։ Նշանակալի էր մնում նաև անասնապահության դերը: Այս մասին տեղեկությունների հիմնական սկզբնաղբյուրը Քսենոփոնի աշխատություններն են, որոնցում նա բազմիցս խոսում է հայերի բարեկեցության մասին։ Գյուղատնտեսության հիմնական ճյուղերի՝ երկրագործության ու անասնապահության մասին կարելի է որոշակի եզրակացություն անել հայերի տներում Քսենոփոնի հանդիպած սննդամթերքից (ցորենի հաց, գարեհաց, գարուց պատրաստված գինի (գարեջուր), հորած գինիներ, չամիչ, ընդեղեն, ձեթ և այլն)։ Իսկ երկրագործության նման բարձր մակարդակը վկայում է նաև ոռոգման համակարգի առկայության մասին, որը մասամբ ժառանգվել էր Վանի թագավորությունից։ Ոռոգելի տարածքների վարն ու հերկը կատարվել են երկաթե խոփ ունեցող արորներով։ Գործածվել են նաև մետաղե ծայրով բրիչներ: Երկաթից էին մանգաղներն ու գերանդի հիշեցնող գործիքները:
Քսենոփոնը վկայում է նաև Հայաստանում բուծվող ազնվացեղ ձիերի մասին, որոնք «փոքր էին պարսկականներից, բայց ավելի աշխույժ էին»։
Զարգացման բավարար մակարդակի էր հասել նաև ներքին ու արտաքին առևտուրը, որի մասին վկայում են Հերոդոտոսն ու Քսենոփոնը: Ուշագրավ է մանավանդ Բաբելոն արտահանվող գինու մասին Հերոդոտոսի վկայությունը: Արտահանումը կատարվում էր Եփրատ գետով։ Բայց և հարկ է նշել, որ Հայաստանի մեծ մասում դեռ անծանոթ էին դրամական տնտեսությանը, և առևտուրը կատարվում էր հիմնականում ապրանքափոխանակության ձևով։ Առևտրի զարգացման համար հատկապես կարևոր նշանակություն ունեցավ Դարեհ I-ի կառուցած բարեկարգ և անվտանգ «Արքայական ճանապարհը»:
Քաղաքներն ու արհեստները
Վանի թագավորությունից հետո Հայաստանում նոր քաղաքների ստեղծման մասին վկայություններ գրեթե չկան։ Երվանդական պետության կարևոր կենտրոնները շարունակում էին մնալ Վան-Տոսպը, Արմավիր-Արգիշտիխինիլին, Էրեբունին և այլն անգամ սատրապության ժամանակաշրջանում: Հայաստանի անկախության վերականգնումից հետո հելլենիզմի ազդեցությամբ քաղաքաշինությունը նոր թափ հավաքեց: Այն ավելի վաղ զարգացավ Ծոփք-Կոմմագենեի միացյալ թագավորությունում։ Մեծ Հայքում քաղաքաշինությունն ակտիվացավ Երվանդունի վերջին արքա Երվանդ IV-ի ժամանակ: Նա մայրաքաղաքը Արմավիրից տեղափոխեց նոր կառուցված Երվանդա շատ: Կառուցեց նաև Երվանդակերտ, Երվանդավան և Բագարան քաղաքները: Քաղաքները նաև արհեստագործության կենտրոններ էին:
Երվանդական Հայաստանի մշակույթում նկատելի է կապը Վանի թագավորության մշակութային ժառանգության հետ: ժառանգված ավանդույթները տեսանելի են քանդակներում, մետաղամշակման արվեստում, զարդարվեստում, կավագործության, մանածագործության և այլ արհեստներում:
Հարցեր և առաջադրանքներ
1. Ինչպե՞ս ենք իմանում Երվանդական Հայաստանի ներքին և արտաքին առևտրի զարգացման մակարդակի մասին
Զարգացման բավարար մակարդակի էր հասել նաև ներքին ու արտաքին առևտուրը, որի մասին վկայում են Հերոդոտոսն ու Քսենոփոնը:
2. Ճանաչի՛ր ազդեցությունը: Ինչո՞վ կբացատրես Ծոփք-Կոմմագենե թագավորությունում քաղաքաշինության ավելի վաղ զարգացումը:
Հայաստանի անկախության վերականգնումից հետո հելլենիզմի ազդեցությամբ քաղաքաշինությունը նոր թափ հավաքեց: Այն ավելի վաղ զարգացավ Ծոփք-Կոմմագենեի միացյալ թագավորությունում։
3. Որոշարկի՛ր պատմական համատեքստը: Ինչո՞վ էր պայմանավորված Երվանդական Հայաստանի մշակույթի շեշտված համադրական բնույթը:
Երվանդական Հայաստանի մշակույթում նկատելի է կապը Վանի թագավորության մշակութային ժառանգության հետ: ժառանգված ավանդույթները տեսանելի են քանդակներում, մետաղամշակման արվեստում, զարդարվեստում, կավագործության, մանածագործության և այլ արհեստներում:
4.Պատմական հեռանկար. Պատկերացրու, որ դու շրջիկ վաճառական ես և որոշել ես, որ ժամանակն է վերջապես հաստատվել ինչ-որ քաղաքում. Ընկերներն առաջարկում են ընտրություն կատարել երկու քաղաքների միջև: Մեկում գերակայում է ապրանքափոխանակությունը, իսկ մյուսում՝ դրամական տնտեսվարությունը: Ո՞ր քաղաքը կընտրեիր դու և ինչո՞ւ: